પીરિયડિક લેબર ફોર્સ સર્વે (પીએલએફએસ) દર્શાવે છે કે જ્યારે એકંદર સાક્ષરતામાં સુધારો થયો છે, ત્યારે પ્રાદેશિક, લિંગ અને ગ્રામીણ-શહેરી અસમાનતાઓ નોંધપાત્ર રહે છે. આ ભિન્નતાઓ મોટી ગ્રામીણ અને આદિવાસી વસ્તી ધરાવતા રાજ્યોમાં વધુ સ્પષ્ટ છે, જ્યાં શૈક્ષણિક ઍક્સેસ અને પરિણામો રાષ્ટ્રીય સરેરાશ કરતા પાછળ રહે છે.

પીરિયડિક લેબર ફોર્સ સર્વે (પીએલએફએસ) 2023-24 મુજબ, મિઝોરમ (98.2ટકા ), લક્ષદ્વીપ (97.3ટકા ), કેરળ (95.3ટકા ), ત્રિપુરા (93.7ટકા ) અને ગોવા (93.6ટકા ) એ ટોચના પાંચ રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો છે જ્યાં ભારતમાં સાત વર્ષ અને તેથી વધુ ઉંમરના વ્યક્તિઓ માટે સૌથી વધુ સાક્ષરતા દર નોંધાયેલ છે.

પીએલએફએસ બધા રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો માટે વય જૂથો (5+ અને 7+), લિંગ અને ગ્રામીણ-શહેરી શ્રેણીઓમાં વિગતવાર સાક્ષરતા ડેટા મેળવે છે. સાત વર્ષ અને તેથી વધુ ઉંમરના વ્યક્તિઓ માટે, રાષ્ટ્રીય સ્તરે પુરુષ સાક્ષરતા દર ૮૭.૨ટકા હતો, જ્યારે સ્ત્રી સાક્ષરતા ૭૪.૬ટકા હતી. પાંચથી વધુ વય જૂથ માટે, પુરુષ સાક્ષરતા દર ૮૫.૬ ટકા હતો અને સ્ત્રી સાક્ષરતા દર ૭૩.૭ ટકા હતો. સાતથી વધુ વય જૂથમાં સૌથી ઓછો સાક્ષરતા દર ધરાવતા રાજ્યોમાં બિહાર (૭૪.૩ટકા ), મધ્યપ્રદેશ (૭૫.૨ટકા ) અને રાજસ્થાન (૭૫.૮ટકા ) હતા. પાંચથી વધુ વય જૂથમાં, બિહાર ફરીથી ૭૩.૨ટકા સાથે સૌથી નીચો ક્રમે છે, ત્યારબાદ મધ્યપ્રદેશ (૭૩.૭ટકા ) અને રાજસ્થાન (૭૪.૯ટકા ) આવે છે.

શહેરી ભારત ગ્રામીણ વિસ્તારો કરતાં વધુ સાક્ષરતા સ્તર નોંધાવી રહ્યું છે. સાત વર્ષ અને તેથી વધુ ઉંમરના વ્યક્તિઓ માટે રાષ્ટ્રીય શહેરી સાક્ષરતા દર ૮૮.૯ટકા હતો, જે ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં ૭૭.૫ટકા હતો. મધ્યપ્રદેશ જેવા રાજ્યોમાં, ગ્રામીણ સાક્ષરતા દર ૭૧.૬ટકા હતો, જ્યારે શહેરી સાક્ષરતા દર ૮૫.૭ટકા હતો, જે ૧૪ ટકાથી વધુનો તફાવત દર્શાવે છે.બિહારમાં ગ્રામીણ સાક્ષરતા દર 72.1ટકા અને શહેરી દર 83.2ટકા હતો. રાજસ્થાનમાં ગ્રામીણ સાક્ષરતા દર 72.5ટકા અને શહેરી સાક્ષરતા દર 84.7ટકા હતો.

આ વલણો ઉત્તર અને મધ્ય રાજ્યોમાં સમાન શહેરી-ગ્રામીણ અંતર દર્શાવે છે. સાક્ષરતામાં લિંગ તફાવત નોંધપાત્ર રહે છે. રાષ્ટ્રીય સ્તરે, સાત અને તેથી વધુ ઉંમરના વ્યક્તિઓ માટે તફાવત 12.6 ટકા હતો. રાજસ્થાનમાં સૌથી વધુ 20.1ટકા તફાવત હતો, જેમાં પુરુષ સાક્ષરતા 85.9ટકા અને સ્ત્રી સાક્ષરતા 65.8ટકા હતી. બિહારમાં, આ તફાવત 16.2ટકા (પુરુષો: 82.3ટકા , સ્ત્રીઓ: 66.1ટકા ), જ્યારે મધ્યપ્રદેશમાં, આ તફાવત 16.1ટકા (પુરુષો: 83.1ટકા , સ્ત્રીઓ: 67.0ટકા ) હતો. ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં, લિંગ તફાવત વધુ વ્યાપક છે. ગ્રામીણ રાજસ્થાનમાં પુરુષ સાક્ષરતા 83.6ટકા અને સ્ત્રી સાક્ષરતા 61.8ટકા હતી. ગ્રામીણ બિહારમાં પુરુષો માટે 81.5ટકા અને સ્ત્રીઓ માટે 65ટકા સાક્ષરતા દર નોંધાયો છે. ગ્રામીણ મધ્યપ્રદેશમાં પુરુષો માટે 80ટકા અને સ્ત્રીઓ માટે 62.6ટકા સાક્ષરતા દર નોંધાયો છે. તેનાથી વિપરીત, વધુ સારું પ્રદર્શન કરતા રાજ્યોમાં લિંગ તફાવત ઓછો હતો. મિઝોરમમાં, પુરુષ અને સ્ત્રી સાક્ષરતા દર અનુક્રમે 99.2ટકા અને 97ટકા હતો. કેરળમાં, પુરુષો માટે દર 96.7ટકા અને સ્ત્રીઓ માટે 94ટકા હતો